Schakend op weg naar een beter bestaan

Levensecht Sprookje
Schaaktalent Phiona Mutesi ontsnapte dankzij de denksport uit een sloppenwijk van Kampala. Binnenkort verschijnt de Disney-film Queen of Katwe over haar leven.

Op haar vijfde leek haar leven afgeschreven, aangezien ze van school moest om op straat maïs te verkopen. Maar Phiona Mutesi (20) uit de Ugandese sloppenwijk Katwe, in de hoofdstad Kampala, ging schaken. Volgende maand verschijnt de Disney-film Queen of Katwe, een real life-sprookje over haar leven. En over schaken als instrument om krottenkinderen uit het slop te halen.
,,Als ik niet was gaan schaken, zou ik nu vier of vijf kinderen hebben. Net zoals mijn zus. Want zo gaat dat hier in Uganda als je niet naar school kunt", vertelt Phiona. In plaats van kinderen, heeft ze een titel als kandidaat-meester in schaken, een eigen huis buiten Katwe waarin ze haar familie huisvest en een toegangsbewijs voor de universiteit, waar ze na de zomer begint.

En dat terwijl haar leven een grote aaneenschakeling was van ellende. Haar vader overleed aan aids, waardoor haar armlastige moeder voor de keuze stond: ga ik mijn kinderen scholen of voeden? Het werd voeden. Dus moest de 5-jarige Phiona met een grote pan met twintig maïskolven op haar hoofd de straten van Katwe op om geld te verdien. Maar niet voordat ze de jerrycan met drinkwater had gevuld, waarvoor ze om vijf uur 's ochtends opstond en drie uur moest lopen. Dag in, dag uit. Vier jaar lang.

Ze stierf van de honger en kwam hier voor een maaltijd

Meelpap
Op een goede dag in 2004 liep Phiona haar broer achterna door de slum. Hij ging voetballen, schaken en eten bij Robert Katende. Namens de organisatie Sports Outreach probeert Katende kinderen via schaken en onderwijsbeurzen uit de sloppen te krijgen. Katende spotte Phiona, die om een hoekje naar het eten gluurde. ,,Mensen denken dat ik Phiona heb ontdekt, maar Phiona vond mij. Ze stierf van de honger en kwam hier voor een maaltijd", vertelt Katende tijdens een schaaktraining voor gehandicapte kinderen. Hij gaf haar een kom meelpap.

Phiona was een van de eerste krottenkinderen in Kampala die leerde schaken, een sport die in Uganda - een van de armste landen ter wereld - vóór Katende's project slechts was voorbehouden aan de elite. Lezen kon Phiona nog niet op 9-jarige leeftijd, maar schaken des te beter. In schaken herkende ze haar eigen leven: met slimme zetten ontwijk je het gevaar, terwijl iedere ondoordachte beslissing je laatste kan zijn.

Onder begeleiding van Katende won ze al snel toernooien. Eerst in Uganda, daarna in andere Afrikaanse landen. Vier jaar na de eerste kom meelpap pakte ze internationale titels. Dankzij haar prestaties tijdens de Olympiade van 2012 in Istanbul, kreeg ze als eerste Ugandese de titel vrouwelijke kandidaat-meester. Een eerste stap op het pad naar haar ultieme droom: grootmeester worden.

Katende leert zijn pupillen schaken. Maar belangrijker nog: hij geeft ze via het schaakspel ook lessen in het leven. De kinderen ontwikkelen vaardigheden zoals focussen, analytisch vermogen, een strategie uitstippelen, probleemoplossing en tijdsmanagement. Katende: "Pas je deze schaakvaardigheden toe in je leven, dan voorkom je dat je faalt." Phiona's belangrijkste levensles is plannen. Phiona: ,,Plan je niet goed in het leven, dan word je een loser."

Omdat de kinderen ook sociale contacten opdoen en voor schaaktoernooien de wijk verlaten (veel kinderen zijn nog nooit buiten Katwe geweest), werd het schaakproject een trekpleister voor kinderen. Wegens succes breidde Katende zijn schaakproject uit naar andere sloppenwijken in Kampala. Wat later ook naar Gulu, het gebied in Noord-Uganda dat voorheen werd geteisterd door de gruwelijke rooftochten van Joseph Kony's (ooit machtige) Verzetsleger van de Heer. Ondertussen heeft Katende al 1200 kinderen aan het schaken gekregen. Waarvan er honderden naar school kunnen, dankzij een beurs van Sports Outreach.

Ik hoop dat de film kinderen inspireert, in welke sloppenwijk dan ook. Kinderen die alle hoop hebben verloren, zoals ik dat ooit ook had

Boek
In de tussentijd kreeg de Amerikaanse sportjournalist Tim Crothers lucht van Katende's schaakproject en Phiona Mutesi's successen. Zijn boek The Queen of Katwe uit 2012 werd een verkoopsucces. Maar is ze ook een 'koningin', zoals de journalist haar heeft gedoopt?

Als we Phiona spreken, zit ze samen met een schaaktrainer drie dagen opgesloten in een hotel in de Ugandese hoofdstad Kampala, ter voorbereiding op de Schaakolympiade in Azerbeidzjan. Phiona toont zich bescheiden, dankbaar en vooral afkerig van enige koninklijke allures. Hoe vorstelijk haar schaakprestaties eerst ook waren, de afgelopen jaren zijn ze gestagneerd. Al jaren schommelt haar rating rond de 1600/1700, terwijl 2500 nodig is om schaakgrootmeester te worden.

Feit blijft dat Phiona door schaken is ontsnapt uit de vicieuze cirkel van armoede en een gebrek aan ontwikkelingskansen. Katende's aan schaken gelinkte levenslessen hielpen haar bij het inrichten van haar eigen leven. Phiona: ,,Het schaakbord is als het leven zelf: je moet een strategie kiezen en vervolgens alles overdenken en plannen."

Hollywood
Phiona's sprookje is in het echt eigenlijk nog mooier dan op het witte doek. Voor het boek heeft ze al een leuke duit gekregen. Nu haar leven voer is geweest voor een Hollywood-productie, is ze - voor een Ugandese - niet onbemiddeld. Het geld heeft ze in haar familie gestoken, vertelt ze. ,,Zo gaan mijn twee broers nu naar school en heeft mijn moeder een stuk landbouwgrond, waardoor ze niet meer zo worstelt als vroeger."

Denkt Phiona dat ook 'haar' Katwe gaat profiteren, als de sloppenwijk dadelijk wereldberoemd is? ,,De film zal de ogen van de overheid openen, waardoor die vast gaat inzien dat er iets moet veranderen. Verder hoop ik dat de film kinderen inspireert, in welke sloppenwijk dan ook. Kinderen die alle hoop hebben verloren, zoals ik dat ooit ook had."

Als ik niet was gaan schaken, zou ik nu vier of vijf kinderen hebben. Net zoals mijn zus. Want zo gaat dat hier in Uganda als je niet naar school kunt

Dankzij de film zijn in ieder geval al een hoop mensen uit hun financiële sores verlost. De film is voor een deel geschoten in Katwe, waardoor veel mensen een graantje hebben kunnen meepikken. Ugandese kinderen kregen na audities rollen in de film, een paar van Katende's schakers kregen een kleine rol als zichzelf. Katende zelf heeft zes maanden als consultant voor Disney gewerkt, om te zorgen dat alles zo authentiek mogelijk zou worden verfilmd.

Phiona moest huilen toen ze de film voor het eerst zag: ,,Ik zag alle ellende weer voorbij komen. Maar tegelijkertijd ben ik super opgewonden en kan ik het bijna niet geloven. Ik kwam nergens vandaan, kende niemand en was nog nooit buiten Katwe geweest. Dankzij schaken ben ik daar allemaal aan ontsnapt."

Emiel van Dongen  (AD)

Het beste wat het schaakspel is overkomen: 

de koningin

Dennis Kahn– 16:01, 25 februari 2017

Schaken is een bordspel dat de oorlog tussen twee strijdmachten verzinnebeeldt met als doel de gevangenneming van de vijandige koning. 

Maar hoe is het toch gekomen dat uitgerekend een dame, de koningin, het meest dominante stuk is in het spel, terwijl in het echte leven vrouwen vaak een ondergeschikte positie innemen?

Het schaakspel, door de Arabieren rond de tiende eeuw naar Europa gebracht, had oorspronkelijk helemaal geen koningin. Op haar plaats stond een raadsheer van de koning: de fers of firsan (Arabisch voor raadsheer), het zwakste stuk op het bord. Het stond naast de koning en mocht één luttel veldje schuin bewegen.

Deze ontwikkeling liep, al of niet toevallig, parallel met de opkomst van vrouwelijke monarchen in Europa.

Het spel onderging tijdens de late Middeleeuwen een serie innovaties waarbij de fers het veld ruimde voor de koningin. In de 15de en 16de eeuw kreeg zij haar definitieve vrijheid om onbeperkt recht en schuin over het hele bord te bewegen. Deze ontwikkeling liep, al of niet toevallig, parallel met de opkomst van vrouwelijke monarchen in Europa. Denk aan Isabella I van Castilië, en Catharina van Aragon, Maria I en Elizabeth I in Engeland. Vrouwen werden de baas, op meerdere fronten.

De toegenomen bewegingsvrijheid van de koningin, die het schaakspel veel meer vaart gaf, was ook terug te zien in de taal. Zo was de Italiaanse naam van het veranderde spel scacchi de la donna: schaak van de koningin. En die koningin had weer een veelzeggende bijnaam: la donna a la rabiosa (de razende, dolle, furieuze koningin). Blijkbaar vonden de Italiaanse macho’s het maar moeilijk te begrijpen dat een dame de macht had op het bord.

Zoals Tim Krabbé jaren geleden schreef, is de koningin het beste wat het schaakspel ooit is overkomen. Door haar fleurde het aanvankelijk trage en saaie spel op. Anders gezegd: zonder de koningin zou het schaken nooit de koning der spelen zijn geworden.

DE MEESLEPENDHEID VAN DE KONINGIN

(door Tim Krabbé, AD 2002)

De koningin werd aan het eind van de 15e eeuw uitgevonden. Zij is het beste wat het schaakspel ooit is overkomen - wat eeuwenlang een traag en saai spel was geweest, fleurde op, werd meeslepend en spannend. Die uitvinding was tweeledig; het stuk naast de koning kreeg niet alleen andere rechten, maar ook een nieuwe symboliek. De fers of firsan (Arabisch voor raadsheer) was het zwakste stuk van het bord geweest; een gekortwiekte loper die één veldje schuin mocht. Wat er het eerst was, de rechten of de symboliek, is onbekend - in elk geval werd de nieuwe koningin geboren in de Latijnse wereld waar de Arabieren het schaakspel in de 10e eeuw hadden geïntroduceerd. Misschien hebben, op een goede dag in 1475, twee schakers in een Spaanse herberg tegen elkaar gezegd: 'Wat gaat dit eigenlijk langzaam, zullen we eens een partijtje spelen waarbij die stomme fers recht en schuin over het hele bord kan?' - en maakte deze omtovering van het zwakste stuk tot het sterkste snel furore.
Dat het zo gegaan kan zijn wordt gesuggereerd door de Italiaanse naam van het nieuwe schaak: scacchi alla rabioso, gekkenschaak - de veranderde fers moet ook enige tijd rabioso hebben geheten, een dolle raadsheer. Maar misschien is het andersom gegaan - als de Spaanse koningin de troon naast die van de koning bezette, dan moest misschien ook het schaakstuk naast de koning een koningin zijn. En omdat die echte koningin machtig was, moest ook die schaakkoningin méér kunnen dan dat enkele schuine stapje.
Hoe dan ook, die nieuwe koningin veranderde het hele spel: de pionnen werden door hun nieuwe carrièremogelijkheden ook veel waardevoller, en het scherpe spel dat nu ineens aan het begin van een partij mogelijk was, maakte openingsanalyse nodig. De stap naar het gekkenschaak is cruciaal geweest in de geschiedenis van het spel; zonder de nieuwe koningin zou het schaken nooit de koning der spelen zijn geworden.

Mat in 4; G. Bouma, 1955.

Een fraai voorbeeld van de macht en de reikwijdte van de koningin.

1.Dh1 Dreigt 2.Da8 mat 1...Tf3 Of Lxc4 2.Da8+ La6 3.bxa3 en 4.Dd8 mat. Nu zou Wit na 2.Dxf3 Lxc4 te laat komen, maar: 2.Dh8! Lxc4 De enige verdediging. En nu 3.b4+ axb3 4.Da1 mat; wel de meest onwaarschijnlijke matzet in het diagram. Een schitterend probleem. Niet alleen ziet deze koningin alle hoeken van het bord, maar ook worden er twee zwarte stukken over het 'kritische' veld b3 heen gelokt, om daar beide door de pion te worden afgesloten

Wit aan zet Kapnisis - Vajda, Peristeri 2001

Een offer van het sterkste stuk is altijd iets bijzonders - een van de meest spectaculaire zetten van het jaar 2001 was er een. 

28.Dd7+! Zonder te slaan naar een veld dat door twee paarden gedekt staat. Na 28...P8xd7 29.Txd7+ Te7 30.Txe7+ Dxe7 31.Pxe7 won Wit.

Wit speelt en maakt remise. Korolkov -Mitrofanov, 1957

Een orgie van dame-offers: 1.De5 En niet 1.e7 Dd7 en Wit gaat mat. 1...Da5+ De enige manier om het mat te voorkomen. 2.Kxa5 Kb7 3.Db2+ Ka7 4.Db8+ De enige manier om het mat (met Pd2) te voorkomen. Enzovoort. 4...Kxb8 5.Ka6 e1D 6.g7 Da5+ 7.Kxa5 Kb7 8.g8D e2 9.Da8+ Kxa8 10.Ka6 e1D 11.e7 Da5+ 12. Kxa5 Kb7 13.e8D Pd2 14.Da8+ Kxa8 15.Ka6 Pxc4 16.f6 Pe5 17.f7 Pd7 18. f8D+ Pxf8 19.a5 en Zwart kan het pat niet opheffen: remise. Zes dame-offers, van ieder drie. 

© Tim Krabbé, 2002