Levensecht Sprookje
Schaaktalent Phiona Mutesi ontsnapte dankzij de denksport uit een sloppenwijk van Kampala. Binnenkort verschijnt de Disney-film Queen of Katwe over haar leven.
,,Als ik niet was gaan schaken, zou ik nu vier of vijf kinderen hebben. Net zoals mijn zus. Want zo gaat dat hier in Uganda als je niet naar school kunt", vertelt Phiona. In plaats van kinderen, heeft ze een titel als kandidaat-meester in schaken, een eigen huis buiten Katwe waarin ze haar familie huisvest en een toegangsbewijs voor de universiteit, waar ze na de zomer begint.
En dat terwijl haar leven een grote aaneenschakeling was van ellende. Haar vader overleed aan aids, waardoor haar armlastige moeder voor de keuze stond: ga ik mijn kinderen scholen of voeden? Het werd voeden. Dus moest de 5-jarige Phiona met een grote pan met twintig maïskolven op haar hoofd de straten van Katwe op om geld te verdien. Maar niet voordat ze de jerrycan met drinkwater had gevuld, waarvoor ze om vijf uur 's ochtends opstond en drie uur moest lopen. Dag in, dag uit. Vier jaar lang.
Ze stierf van de honger en kwam hier voor een maaltijd
Meelpap
Op een goede dag in 2004 liep Phiona haar broer achterna door de slum. Hij ging voetballen, schaken en eten bij Robert Katende. Namens de organisatie Sports Outreach probeert Katende kinderen via schaken en onderwijsbeurzen uit de sloppen te krijgen. Katende spotte Phiona, die om een hoekje naar het eten gluurde. ,,Mensen denken dat ik Phiona heb ontdekt, maar Phiona vond mij. Ze stierf van de honger en kwam hier voor een maaltijd", vertelt Katende tijdens een schaaktraining voor gehandicapte kinderen. Hij gaf haar een kom meelpap.
Phiona was een van de eerste krottenkinderen in Kampala die leerde schaken, een sport die in Uganda - een van de armste landen ter wereld - vóór Katende's project slechts was voorbehouden aan de elite. Lezen kon Phiona nog niet op 9-jarige leeftijd, maar schaken des te beter. In schaken herkende ze haar eigen leven: met slimme zetten ontwijk je het gevaar, terwijl iedere ondoordachte beslissing je laatste kan zijn.
Onder begeleiding van Katende won ze al snel toernooien. Eerst in Uganda, daarna in andere Afrikaanse landen. Vier jaar na de eerste kom meelpap pakte ze internationale titels. Dankzij haar prestaties tijdens de Olympiade van 2012 in Istanbul, kreeg ze als eerste Ugandese de titel vrouwelijke kandidaat-meester. Een eerste stap op het pad naar haar ultieme droom: grootmeester worden.
Katende leert zijn pupillen schaken. Maar belangrijker nog: hij geeft ze via het schaakspel ook lessen in het leven. De kinderen ontwikkelen vaardigheden zoals focussen, analytisch vermogen, een strategie uitstippelen, probleemoplossing en tijdsmanagement. Katende: "Pas je deze schaakvaardigheden toe in je leven, dan voorkom je dat je faalt." Phiona's belangrijkste levensles is plannen. Phiona: ,,Plan je niet goed in het leven, dan word je een loser."
Omdat de kinderen ook sociale contacten opdoen en voor schaaktoernooien de wijk verlaten (veel kinderen zijn nog nooit buiten Katwe geweest), werd het schaakproject een trekpleister voor kinderen. Wegens succes breidde Katende zijn schaakproject uit naar andere sloppenwijken in Kampala. Wat later ook naar Gulu, het gebied in Noord-Uganda dat voorheen werd geteisterd door de gruwelijke rooftochten van Joseph Kony's (ooit machtige) Verzetsleger van de Heer. Ondertussen heeft Katende al 1200 kinderen aan het schaken gekregen. Waarvan er honderden naar school kunnen, dankzij een beurs van Sports Outreach.
Ik hoop dat de film kinderen inspireert, in welke sloppenwijk dan ook. Kinderen die alle hoop hebben verloren, zoals ik dat ooit ook had
Boek
In de tussentijd kreeg de Amerikaanse sportjournalist Tim Crothers lucht van Katende's schaakproject en Phiona Mutesi's successen. Zijn boek The Queen of Katwe uit 2012 werd een verkoopsucces. Maar is ze ook een 'koningin', zoals de journalist haar heeft gedoopt?Als we Phiona spreken, zit ze samen met een schaaktrainer drie dagen opgesloten in een hotel in de Ugandese hoofdstad Kampala, ter voorbereiding op de Schaakolympiade in Azerbeidzjan. Phiona toont zich bescheiden, dankbaar en vooral afkerig van enige koninklijke allures. Hoe vorstelijk haar schaakprestaties eerst ook waren, de afgelopen jaren zijn ze gestagneerd. Al jaren schommelt haar rating rond de 1600/1700, terwijl 2500 nodig is om schaakgrootmeester te worden.
Feit blijft dat Phiona door schaken is ontsnapt uit de vicieuze cirkel van armoede en een gebrek aan ontwikkelingskansen. Katende's aan schaken gelinkte levenslessen hielpen haar bij het inrichten van haar eigen leven. Phiona: ,,Het schaakbord is als het leven zelf: je moet een strategie kiezen en vervolgens alles overdenken en plannen."
Hollywood
Phiona's sprookje is in het echt eigenlijk nog mooier dan op het witte doek. Voor het boek heeft ze al een leuke duit gekregen. Nu haar leven voer is geweest voor een Hollywood-productie, is ze - voor een Ugandese - niet onbemiddeld. Het geld heeft ze in haar familie gestoken, vertelt ze. ,,Zo gaan mijn twee broers nu naar school en heeft mijn moeder een stuk landbouwgrond, waardoor ze niet meer zo worstelt als vroeger."
Denkt Phiona dat ook 'haar' Katwe gaat profiteren, als de sloppenwijk dadelijk wereldberoemd is? ,,De film zal de ogen van de overheid openen, waardoor die vast gaat inzien dat er iets moet veranderen. Verder hoop ik dat de film kinderen inspireert, in welke sloppenwijk dan ook. Kinderen die alle hoop hebben verloren, zoals ik dat ooit ook had."
Als ik niet was gaan schaken, zou ik nu vier of vijf kinderen hebben. Net zoals mijn zus. Want zo gaat dat hier in Uganda als je niet naar school kunt
Dankzij de film zijn in ieder geval al een hoop mensen uit hun financiële sores verlost. De film is voor een deel geschoten in Katwe, waardoor veel mensen een graantje hebben kunnen meepikken. Ugandese kinderen kregen na audities rollen in de film, een paar van Katende's schakers kregen een kleine rol als zichzelf. Katende zelf heeft zes maanden als consultant voor Disney gewerkt, om te zorgen dat alles zo authentiek mogelijk zou worden verfilmd.
Phiona moest huilen toen ze de film voor het eerst zag: ,,Ik zag alle ellende weer voorbij komen. Maar tegelijkertijd ben ik super opgewonden en kan ik het bijna niet geloven. Ik kwam nergens vandaan, kende niemand en was nog nooit buiten Katwe geweest. Dankzij schaken ben ik daar allemaal aan ontsnapt."
Emiel van Dongen